Kanal İstanbul Montrö Sözleşmesi'ni etkileyecek mi?
Cumhurbaşkanı Erdoğan Kanal İstanbul sayesinde Türkiye'nin Montrö dışında bir alternatife kavuşacağını belirtirken, konuya ilişkin konuşan uzmanlar Kanal'ın bölgesel istikrarı tehdit edebileceği uyarısını yaptı.
Cumhurbaşkanı Erdoğan Kanal İstanbul sayesinde Türkiye'nin Montrö dışında bir alternatife kavuşacağını belirtirken, konuya ilişkin konuşan uzmanlar Kanal'ın bölgesel istikrarı tehdit edebileceği uyarısını yaptı.
Deutsche Welle Türkçe'den Hilal Köylü'nün haberine göre; Türk Silahlı Kuvvetleri'nden emekli 104 amiralin Montrö Sözleşmesi'ne ilişkin "bildirisi" Kanal İstanbul tartışmalarını yeniden gündeme taşıdı.
Montrö Sözleşmesi'nin tartışma konusu yapılmasına neden olacak her türlü eylemin arkasında duracaklarını dile getiren amirallerin bildirisinin yankıları devam ederken, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan Pazartesi günü Kanal İstanbul projesi ile Sözleşme'nin tartışmaya açılacağı iddialarına ve endişelerine bir kez daha cevap verdi. Kanal İstanbul ile Montrö Sözleşmesi arasında bir bağ kurulmasının yanlış olduğuna dikkat çeken Erdoğan, "Türkiye, Kanal İstanbul sayesinde İstanbul Boğazı'ndaki ağır deniz trafiği yükünü hafifletirken Montrö'deki sınırlamaların dışında tamamen kendi egemenliğinde bir alternatife kavuşmuş olacaktır. Bu bizim egemenlik mücadelemizdir" diye konuştu.
Kanal İstanbul'un Montrö Sözleşmesi'ni tartışmaya açabileceği ile ilgili endişeleri emekli amirallerin öncesinde emekli büyükelçiler de dile getirmişti.
Emekli 126 büyükelçi Ocak ayı sonunda yayımladıkları bildiride, 1936 tarihli Montrö Sözleşmesi'nin Türkiye için Lozan'dan sonraki "en büyük kazanım" olduğuna dikkat çekmişti. Montrö'yü Rusya'nın güvenliğinin de temel bir belgesi olarak gördüklerini ifade eden büyükelçiler, Montrö Sözleşmesi'ne taraf olmayan ve Sözleşme'yi Karadeniz'e dilediği gibi çıkmasının önünde engel olarak gören ABD'nin yıllardır Montrö'yü ortadan kaldırmaya çalıştığını ileri sürmüştü.
"Kanal İstanbul ve ÇED raporunda söz edilen Çanakkale Kanalı, ABD'nin Montrö'yü tartışmaya açmak amacına hizmet edecektir" diyen büyükelçiler, Montrö Sözleşmesi'nin tartışmaya açılmasının Türkiye'nin bütün kazanımlarını kaybettirebilecek "yaşamsal bir egemenlik, gerçek bir beka sorunu" yaratacağına vurgu yapmıştı.
Montrö Sözleşmesi'nin önemi
Peki Montrö Boğazlar Sözleşmesi'nin Türkiye için önemi ne, kaldırılırsa sonuçları ne olur?
Dışişleri Bakanlığı, Montrö Sözleşmesi'ni Türk Boğazları'ndan ticaret ve savaş gemilerinin geçiş ilkelerini düzenleyen temel belge olarak dile getiriyor.
Montrö Sözleşmesi ile birlikte Türkiye, İstanbul ve Çanakkale boğazları bölgesine asker konuşlandırma hakkı elde etti.
Sözleşme ile savaş ve yakın savaş halinde Türkiye'ye yabancı savaş gemilerinin geçişine kısıtlama koyma yetkisi verildi. Ayrıca bir seferde geçebilecek savaş gemisi, tipine, sayısına ve ağırlığına sınırlama getirildi ve önceden haber verme şartı da getirildi. Sözleşme'ye 1936'da Türkiye, Bulgaristan, Fransa, İngiltere, Avustralya, Yunanistan, Japonya, Romanya, Sovyetler Birliği ve Yugoslavya imza attı.
"Türkiye'nin yetkisi, kontrolü elinden gider"
Stratejistler ve diplomatlar Montrö Sözleşmesi'nin Türkiye'nin güvenliğinin korunması, geçiş serbestisi kullanımının düzenlenmesi ve Karadeniz-Akdeniz dengesinin sağlanması ile ilgili olduğuna vurgu yapıyor.
Sözleşmenin 19'uncu maddesi savaş zamanında gemilerin geçişine düzenleme getiriyor. 20'inci maddesi ise savaş gemilerinin geçişiyle ilgili Türkiye'nin "dilediği gibi davranabileceğini" belirtiyor. Sözleşme'nin 21'inci maddesinde de "yakın savaş tehlikesi" ihtimali üzerinde duruluyor ve Türkiye'ye benzer şekilde davranma yetkisi tanıyor.
Bunun Türkiye için önemini Uluslararası Hukuk Uzmanı emekli Büyükelçi Hüseyin Pazarcı, "Montrö'yü kaldırsak ya da Montrö feshedilse yine 'Boğazlar'dan geçişi Türkiye kontrol eder' diyemeyiz. Türkiye'nin yetkisi, egemenliği elinden gider" diyerek açıkladı.
Pazarcı, Kanal İstanbul'un Karadeniz'e geçişlerde yalnızca ticari gemiler tarafından kullanılması durumunda sorun olmayacağını ancak savaş gemileri tarafından kullanıldığında Karadeniz'in çatışma alanına dönüşebileceğiniifade ederken, "Türkiye'nin, Kanal İstanbul'un sadece ticaret gemilerince kullanılacağına ilişkin bir karar alması nasıl olacaktır, bu mümkün müdür?" sorusunu yöneltti.
Montrö Sözleşmesi ile ilgili adımlarda çok dikkatli hareket etmek gerektiğini dile getiren Pazarcı, "Montrö'ye dokunulduğu takdirde ne gibi sorunlarla karşılaşacağımız her zaman öngörülemeyebilir" diye konuştu.
Bölgesel istikrara tehdit
Uluslararası ilişkiler uzmanı Prof. Serhat Güvenç de; Montrö'nün nasıl bir işlev gördüğünün bir kez daha düşünülmesini istedi ve şunları kaydetti:
"Boğazlar sözleşmesi özellikle Karadeniz'e sahili olmayan yabancı devletlerin Karadeniz'e çıkarabilecekleri savaş gemilerine tonaj ve süre sınırlaması getirmektedir. Bu, deniz hukukunda bugün uygulanan haliyle istisna oluşturuyor ve Karadeniz'in bir gerginlik durumunda yabancı savaş gemilerinin durmasının önünde bir fren işlevi görüyor."
Güvenç; Kanal İstanbul'dan geçecek gemilerin Çanakkale Boğazı'nı da kullanması gerektiğine işaret ederken, burayı da kullandıklarında yine Montrö Sözleşmesi'nin getirdiği kısıtlamalara tabi olacaklarını söylüyor. Rusya'yla ilişkilerde de sorunun burada başlayacağı uyarısında bulunuyor:
"Eğer Kanal İstanbul'a ek olarak Kanal Çanakkale açılırsa o zaman Montrö'deki kısıtlamalara tabi olmadan yabancı ülkeler savaş gemilerini Karadeniz'e istedikleri tonajda ve istedikleri süreyle çıkartabilecektir. Bu da Rusya'nın arzu etmeyeceği bir durumdur. Rusya'nın arzu etmediği bir durum ortaya çıktığında Rusya'nın provoke olma ya da kendisini tehdit altında görüp saldırganlaşma ihtimali vardır. Türkiye'den baktığınızda bu da bölgesel istikrara ve güvenliğe hizmet etmeyecek bir durumdur."
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın "en büyük hayalim" dediği Kanal İstanbul projesini ilk kez 2011'de gündeme getirmişti. Ana muhalefet partisi CHP başta olmak üzere siyasi muhalefetin yanı sıra Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği öncülüğündeki sivil toplum kuruluşları ise projeye karşı duruyor. İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı Ekrem İmamoğlu "cinayet" şeklinde nitelendiriyor.
Hükümetin geçen yıl ilk inşaatına başlamak istediği ama başlayamadığı projenin 2026'da tamamlanması planlanıyor. Projeyle; Karadeniz ile Marmara Denizi arasında yapay bir su yolunun açılacak. Kanalın uzunluğunun 40 kilometre olması öngörülüyor. Proje hayata geçtiğinde İstanbul Boğazı tanker trafiğine tamamen kapanacak.
Ulaştırma ve Altyapı Bakanı Adil Karaismailoğlu, Pazartesi günü yaptığı açıklamada Kanal İstanbul’un proje çalışmaları, imar planlarının tamamlandığını ve ihale hazırlıklarının devam ettiğini açıklamış, "çok yakın bir zamanda" projeye başlanacağını anlatmıştı.
